Ngeli ya I-ZI

Katika ngeli ya I-ZI maneno hayabadiliki katika wingi. Majina mengi ya kukopwa kutoka lugha zingine hupatikana katika ngeli hii. Viambishi ngeli katika ngeli hii ni i katika umoja na zi katika wingi.

Hutumiwa kwa majina yasiyobadilika kwa umoja wala kwa wingi lakini huchukua viambishi viwakilishi tofauti: I- (umoja) na ZI- (Wingi). Mengi ya majina yake huanza kwa sauti /u/, /ng/, /ny/, /mb/.

Mfano:

• Ndizi «i»meiva (Umoja) – Ndizi «zi»meiva (Wingi)
• Nyumba inajengwa (Umoja) – Nyumba zinajengwa (Wingi)

Uchambuzi wa ngeli hii hufuata mtazamo wa aina mbili: Nomino na Vivumishi.

Nomino

Nomino zinazoanza na N- inayofuata konsonanti ch, d, g, j, z, y, hubaki zilivyo katika umoja na wingi.

Mifano:

• Nchi imepambwa. – Nchi zimepambwa.
• Ndizi imeiva. – Ndizi zimeiva.
• Nguo imechanika. –  Nguo zimechanika.
• Njia hii inapitika. – Njia hizi zinapitika.
• Nyota inaonekana angani. – Nyota zinaonekana angani.

Nomino zinazoanza na mb -, mv – umoja na wingi

Mifano:

• Mbuga inalindwa vizuri. – Mbuga zinalindwa vizuri.
• Mbegu ilipandwa hapa. – Mbegu zilipandwa hapa.

Nomino zilizotoholewa kutoka lugha ngeni.

Mifano:

• Barua inafika. – Barua zinafika.
• Kalamu imepotea. – Kalamu zimepotea.
• Taa imezima. – Taa zimezima.
• Meza imeletwa. – Meza zimeletwa.
• Redio itanunuliwa kesho. – Redio zitanunuliwa kesho.
• Karatasi imechanika. – Karatasi zimechanika.

Vivumishi vya sifa

Katika ngeli hii:

Vivumishi vya sifa vinavyoanzia konsonanti ch, f, p, k, t havina viambishi katika umoja wala wingi.

Mifano:

• Nguo chafu imefuliwa. – Nguo chafu zimefuliwa.
• Taa fupi inawaka. – Taa fupi zinawaka.
• Meza pana imevunjika. – Meza pana zimevunjika.
• Ndizi kubwa imeiva. – Ndizi Kubwa zimeiva.
• Ndizi tamu imeliwa. – Ndizi tamu zimeliwa.

Vivumishi vingine huanza na n- au m- umoja na wingi.

Mifano ya sentensi katika ngeli ya i-zi

• Njia ndogo i hapa. – Njia ndogo zi hapa.
• Mbegu mbaya imepandwa kule. – Mbegu mbaya zimepandwa kule.
• Ndoo yangu ilipasuka. – Ndoo zangu zilipasuka.
• Nyumba ile ilibomolewa. – Nyumba zile zilibomolewa.
• Sahani imeoshwa. – Sahani zimeoshwa.
• Karatasi imeraruka. – Karatasi zimeraruka.
• Nyumba imejengwa. – Nyumba zimejengwa.
• Nguo imenunuliwa. – Wingi: Nguo zimenunuliwa.
• Penseli imepotea. – Penseli zimepotea.
• Pua inauma. – Pua zinauma.
• Shingo iliniuma sana nikiwa nyumbani. –  Shingo zilituuma sana tukiwa nyumbani.